Τι μας επιφυλάσσει η εποχή μετά ; – Το «Βήμα» προδημοσιεύει σήμερα ένα απόσπασμα απο το βιβλίο του Κώστα Σκανδαλίδη «Το ΠΑΣΟΚ Meta» στο οποίο προσεγγίζεται η αναζήτηση ενός νέου πολιτικού αφηγήματος στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών και παγκόσμιων ανακατατάξεων του 21ου αιώνα. Στο τμήμα που ακολουθεί ο συγγραφέας εστιάζει στα προβλήματα και στις προοπτικές της σημερινής εποχής.

Η  ΕΙΚΟΝΙΚΗ  ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ  –  PLUS

Μια προοδευτική πολιτική, που φιλοδοξεί να έλθει από το μέλλον, έχει να αντιμετωπίσει το μείζον διακύβευμα της καθημερινής ζωής στον σύγχρονο κόσμο. Την ατομοκρατική κοινωνία της γνώσης και τη θέση των ανθρώπων, κυρίως των νέων γενιών, απέναντι στα επιτεύγματα και τις τεχνολογικές εξελίξεις της 4ης βιομηχανικής επανάστασης. Η ρομποτική, η γενιά 5G, η τεχνητή νοημοσύνη είναι παρούσες πραγματικότητες που εξελίσσονται και εξαπλώνονται ραγδαία. Η Γνώση συνεχώς διαρρηγνύει κάθε φαινομενικά πεπερασμένο όριο. Κατασκευάζει προϊόντα ασύλληπτα και στην πιο καλπάζουσα φαντασία. Εκεί η Ουτοπία βρίσκει την πιο ζωντανή της έκφραση: τον κόσμο της εικονικής πραγματικότητας.

Είναι συγκλονιστική η διαδρομή που ακολούθησε το «διαδίκτυο» ως εφαρμογή των νέων τεχνολογιών από τη δημιουργία του μέχρι σήμερα, σε μόλις είκοσι χρόνια. Αρχικά, οι διάφο ρες πλατφόρμες ξεκίνησαν με την ιδιαιτερότητα ότι όσοι συμμετείχαν ως καταναλωτές του προϊόντος μπορούσαν να είναι ταυτόχρονα και παραγωγοί οι ίδιοι. Στα πρώτα δίκτυα οι συμμετέχοντες μπορούσαν να μοιράζονται εικόνες και κείμενα μεταξύ τους. Γρήγορα όμως τα κοινωνικά δίκτυα μετεξελίχθηκαν σε «social media». Στην ουσία μετατράπηκαν σε πραγματικό μέσο μαζικής ενημέρωσης. Το επέτρεψαν οι αλγόριθμοι και τα smartphones. Η τελευταία εξέλιξη, όπως είναι για παράδειγμα το TikTok, εμφανίζει αλγόριθμο με τον οποίο το ίδιο το μέσο μπορεί να διαπιστώσει το τι επιθυμεί να βλέπει κάθε χρήστης και το παρουσιάζει. Μετατρέπει έτσι το χρήστη σε απλό καταναλωτή του προϊόντος, που είναι ανεξάρτητο από αυτόν και κατασκευασμένο γι’ αυτόν. Η μηχανή παίρνει από το χρήστη την παραγωγή των γεγονότων, γίνεται η ίδια παραγωγός για λογαριασμό του. Ακόμη και στην κυκλοφορία του κεφαλαίου, που είναι ο πυρήνας του καπιταλισμού, προγραμματίζονται επαναστατικές αλλαγές, όπως αυτή του «τεχνολογικού χρήματος». Η πορεία δημιουργίας ψηφιακών νομισμάτων από τις ισχυρές κεντρικές τράπεζες, καθώς υποχωρεί η κυριαρχία του δολαρίου, είναι ενδεικτική. Στο ορατό μέλλον θα αναδυθεί μια νομισματική διάταξη περιφερειακών συγκροτημάτων και μια νέα αρχιτεκτονική διασυνδέσεων μεταξύ τους. Ήδη σε προηγμένα τεχνολογικά ιδρύματα, στις χώρες όπου παράγονται τα νέα προϊόντα της τεχνολογίας, τίθενται και φιλοσοφικού τύπου ερωτήματα: αν, για παράδειγμα, το ρομπότ μπορεί να διαθέτει τεχνητή νοημοσύνη. Βέβαια, αν η τεχνολογία πειραματίζεται στο να ανακαλύψει το «σωματίδιο του θεού», να κατασκευάσει δηλαδή προσομοίωση για το σωματίδιο που εκλύεται μετά το big bang της δημιουργίας του κόσμου, έστω κι αν δεν το πέτυχε ακόμα, όλα είναι πιθανό να συμβούν.

Όταν ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ ανακοίνωνε τη μετονομασία του

Facebook, οι όροι Meta και Metaverse μπήκαν στο καθημερινό μας λεξιλόγιο ανατρέποντας εκ βάθρων την πραγματικότητα όπως τη γνωρίζουμε μέχρι σήμερα. Μια πραγματικότητα που αλλάζει κυριολεκτικά διάσταση. Μιλάμε για εικονικά περιβάλλοντα, όπου με τη χρήση ειδικού εξοπλισμού ο καθένας θα μπορεί να συμμετάσχει, να εργαστεί, να διασκεδάσει, αλλά και να συνεδριάσει, να διαβουλευτεί. Είναι η εικονική πραγματικότητα plus. Ή, καλύτερα, πρόκειται για τον κόσμο της «επαυξημένης πραγματικότητας». Έναν κυριολεκτικά ουτοπικό κόσμο, που όμως γίνεται πραγματικότητα έστω εν μέρει. Ήδη κορυφαίες εταιρείες επενδύουν τεράστια ποσά σε μια προσπάθεια να πρωταγωνιστήσουν στο νέο υπό διαμόρφωση οικοσύστημα. Αν αναλογιστεί κανείς την εξάρτηση από το δισδιάστατο διαδίκτυο μέσα από τις διάφορες πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, μπορεί να φανταστεί το πόσο αυτό το οικοσύστημα θα επηρεάσει όλες τις πτυχές της κοινωνικής ζωής. Με πρώτες και καλύτερες την εργασία και την επικοινωνία, άρα και το καθαυτό αντικείμενο της πολιτικής.

Στις τελευταίες προεδρικές εκλογές στη Γαλλία ο κόσμος πήρε μια πρώτη γεύση από τη χρησιμοποίηση της «εικονικής πραγματικότητας». Τόσο ο Μακρόν με την εικονική του πόλη, που περιέγραφε τη ζωή στο Macronverse όσο και ο Μελανσόν με το δικό του εικονικό περιβάλλον, εμπνευσμένο από το παιχνίδι «Baba is you», έδειξαν να ανιχνεύουν τις νέες πρακτικές. Μάλιστα ο Μακρόν είχε πολύ ψηλά στην προεκλογική του ατζέντα τη δημιουργία ενός «ευρωπαϊκού metaverse» προκειμένου η ψηφιακή βιομηχανία της Γαλλίας να μειώσει την εξάρτησή της από τους Αγγλοσάξονες ή τους Κινέζους που κυριαρχούν σ’ αυτό το χώρο. Αλλά και στις ΗΠΑ κατά τη διάρκεια των προεδρικών εκλογών του 2020 χρησιμοποιήθηκαν παρόμοιες πλατφόρμες, προτείνοντας έναν πιο διαδραστικό τρόπο πολιτικής επι κοινωνίας. Μια πρωτοβουλία με την επωνυμία «Build the vote»  δημιούργησε τη δική της έκδοση Minecraft, όπου οι επισκέπτες  μπορούσαν να ψηφίσουν όχι μόνο τους υποψήφιους αλλά και το σύνολο της εκλογικής ατζέντας, συμπεριλαμβανομένων των νόμων περί όπλων, της μεταρρύθμισης της ποινικής δικαιοσύνης, της μεταρρύθμισης στην υγειονομική περίθαλψη, των πολιτικών που αφορούν την κλιματική αλλαγή.

Πέρα από την αυτονόητη χρήση για προεκλογικούς λόγους, που σταδιακά υποκαθιστούν παραδοσιακά προεκλογικά μέσα, το κρίσιμο και γενικότερο ερώτημα που τίθεται είναι τι μορφή θα πάρει η πολιτική στο μετα-σύμπαν. Με τι όρους θα ασκείται σε ένα πολυεθνικό περιβάλλον εργασίας που δομείται αποκλειστικά στο πεδίο της εικονικής πραγματικότητας. Τι μορφή θα πάρουν ή πώς θα εξελιχθούν οι θεσμοί, τα κόμματα, τα συνδικάτα, ή οι μισθοί και τα εργασιακά δικαιώματα. Πλανάται το κρίσιμο ερώτημα, που ήδη αναδύεται εδώ και πολλά χρόνια, με την κρίση αντιπροσώπευσης που κυριαρχεί στις κοινοβουλευτικές δημοκρατίες: Μήπως η έννοια και η αξία της συλλογικότητας γίνει για πάντα μια ανάμνηση για τους ρομαντικούς;

Είναι απολύτως βέβαιο ότι ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ βλέπει από τη δική του σκοπιά ένα απολιτίκ meta κυριαρχούμενο μόνο από τις εφευρέσεις και ελεγχόμενο από τις δυνάμεις της αγοράς. Βλέπει την ευθύγραμμη πορεία σε μια κοινωνική οργάνωση όπου η τεχνική διαχείρισης των μέσων υποκαθιστά κάθε πολιτικό υποκείμενο, κάθε μορφή συλλογικής οργάνωσης. Το slogan των επικοινωνιολόγων παντός είδους «το μέσο είναι το μήνυμα», σ’ αυτή την περίπτωση παίρνει την αυθεντική, την πιο απόλυτη μορφή του. Η ατομοκρατία στην κοινωνία των ιδιωτών ολοκληρώνεται σε ένα παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον, όπου τα παντοδύναμα τεχνολογικά μέσα επανακαθορίζουν ισοπεδωτικά κάθε άλλη κοινωνική συνθήκη. Οι χρήστες, οι ιδιώτες, είναι απλά άτομα ταυτισμένα με το μέσο και το πανίσχυρο μήνυμά του. Η εξέλιξη του διαδικτύου ωστόσο τον διαψεύδει. Δεν φαίνεται τόσο ευθύγραμμη. Η επικοινωνία αποδεικνύεται φορέας και συλλογικής δράσης, όχι μόνο ατομικής εκτόνωσης. Η δημοκρατία του διαδικτύου, παρά τις στρεβλώσεις, τις υπερβολές και τις κακόβουλες προθέσεις που εκδηλώνονται, εντέλει είναι μια συμμετοχική διαδικασία, που και συλλογικότητα διαμορφώνει και καθιστά τους ιδιώτες ενήμερους για τα πάντα. Άρα και έτοιμους να προασπίσουν τις ιδέες και τις πεποιθήσεις τους.

Οι απαισιόδοξοι θα δουν τη νέα πραγματικότητα μέσα από

το πρίσμα της κατάρρευσης των μακρών αφηγήσεων, των παραδοσιακών διαχωριστικών γραμμών Αριστεράς-Δεξιάς, προόδου-συντήρησης. Θα απορροφηθούν από το γεγονός ότι οι παραδοσιακοί πόλοι έλξης, όπως τα κράτη-έθνη, τα κόμματα, οι θεσμοί, οι θρησκείες, οι ιστορικές παραδόσεις, δεν φαίνεται να ασκούν στο νέο οικοσύστημα καμιά γοητεία. Παράλληλα θα αισθανθούν πως δεν υπάρχει καμιά ένδειξη ότι όλα τα παραπάνω θα αντικατασταθούν στο μετασύμπαν από κάτι άλλο αντίστοιχα μεγάλο και ισχυρό, που θα επιτρέψει να διαφανεί ένας «σκοπός ζωής». Μια εξέλιξη που θα οδηγούσε στο να δημιουργηθεί έντονη ταύτιση και μέσω αυτής συντονισμένη και συλλογική δράση. Είναι πολύ απλά αυτοί που βλέπουν ένα αδιέξοδο για το μέλλον της πολιτικής, των κομμάτων, της δημοκρατίας μέσα στη νέα εικονική πραγματικότητα.

Οι αισιόδοξοι απεναντίας θα δουν «ένα σκοπό ζωής» σε κάθε χρήστη ξεχωριστά. Θα δουν μέσα στην προσωπική μικρή ιστορία του καθένα μια νέα «μεγάλη αφήγηση». Θα δουν αντί   για αποκομμένα άτομα, που προσέρχονται μοναχικά στο σύστημα, χρήστες που μέσα από τη μικρή, μηδαμινή τους ιστορία εμπλέκονται σε ένα πλέγμα σχέσεων πιο πολύπλοκο και πιο ευκίνητο από ποτέ. Θα δουν πως ανεξαρτήτως καταγωγής οι χρήστες βρίσκονται σε σταυροδρόμια δρόμων επικοινωνίας που μπορούν να τους μετακινήσουν από τα ταμπού, τις προκαταλήψεις και τις μοναχικές διαδρομές τους. Να συναντηθούν σε νέους κοινούς τόπους.

Τι μας επιφυλάσσει το μέλλον; Και μάλιστα όχι το μακρινό και απρόσιτο ακόμη στη νόηση και της πιο οξυμμένης φαντασίας, αλλά το άμεσο και μεσοπρόθεσμο. Μπορούν οι εξελίξεις να αποτελέσουν ευκαιρία ισότιμων και δημοκρατικών κοινοτήτων με διαφορετικές δομές διακυβέρνησης; Ή θα τροφοδοτήσουν την πόλωση και τη σύγκρουση μεταξύ τους ελκόμενες  από τις γνωστικές τους προκαταλήψεις και τις εμπεδώμενες εμπειρίες τους;

Κάθε κοινωνία, ακόμη και η εικονική, δεν μπορεί παρά να είναι πολιτική κοινωνία. Το να αναφερόμαστε σε πολιτικά ουδέτερες ψηφιακές πλατφόρμες είναι ανέφικτο. Η πολιτική και η ιδεολογία είναι ριζωμένες βαθιά στην ανθρώπινη φύση. Εκ- δηλώνονται σε κάθε εφεύρεση, σε κάθε νέο μέσο έστω κι αν αυτό μοιάζει παντοδύναμο. Οι ψηφιακές πλατφόρμες γίνονται σημείο συνάντησης εκατομμυρίων ανθρώπων, που κουβαλούν τους εαυτούς τους και τις προκαταλήψεις τους. Τα avatar των χρηστών φέρουν τις διαφορετικές τους ταυτότητες, κοινωνικές, φυλετικές, εθνικές, θρησκευτικές, σεξουαλικές. Εκφράζουν ανάγκες και προτιμήσεις άμεσα συνδεδεμένες με το φύλο, το μορφωτικό επίπεδο, το πολιτισμικό φορτίο του καθενός. Τα νέα εικονικά περιβάλλοντα δεν μπορούν να υπάρξουν χωρίς κανόνες, χωρίς πολιτικές που θα ικανοποιούν την πλειοψηφία των χρηστών. Η πολιτική είναι ήδη και εξ αντικειμένου στο παιχνίδι του μέλλοντος. Ακόμη κι αν δεν ξέρουμε από ποιους θα ασκείται: από εταιρείες κατασκευής και τους παγκόσμιους οικονομικούς «κυβερνήτες» ή από τις πολιτικές ηγεσίες;

Με αυτά τα δεδομένα είναι δύσκολο να επινοήσουμε στην

εντέλεια το κόμμα του μέλλοντος, αφού η νέα πραγματικότητα αλλάζει τους όρους και τους κανόνες του πολιτικού παιχνιδιού. Μιλάμε κυριολεκτικά για πραγματική αλλαγή υποδείγματος στην άσκηση της πολιτικής. Ακόμη και αν η συζήτηση αυτή είναι για κάποιους πρόωρη, έχει ήδη ξεκινήσει. Και το ΠΑΣΟΚ από τις ίδιες τις συνθήκες της γέννησής του, αλλά και το ευρύτερο μέτωπο των προοδευτικών και δημοκρατικών δυνάμεων, δεν είναι μόνο υποχρεωμένο να συμμετέχει. Είναι υποχρεωμένο να ανοίξει τους νέους δρόμους.

Η  ΣΥΓΧΡΟΝΗ  ΟΥΤΟΠΙΑ

Αναζητώντας σήμερα το δρόμο που έρχεται από το μέλλον, οφείλουμε πριν απ’ όλα μια κατάδυση στο παρελθόν, στις ρίζες της σοσιαλιστικής ιδεολογίας. Ήταν τότε που οι «ουτοπικοί σοσιαλιστές», ξεκινώντας από τις απαρχές της Γαλλικής Επανάστασης και του αγώνα για την Ανεξαρτησία των ΗΠΑ και αξιοποιώντας την δύναμη των ιδεών που εξέπεμπε ο Διαφωτισμός, πρόβαλλαν το όραμα της ισότητας, της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Το όραμα που εμπεριέχεται στα ξεχασμένα από τον «επιστημονικό σοσιαλισμό» για δεκαετίες Χειρόγραφα του Μαρξ. Επηρεασμένοι βαθιά από την αρχαία ελληνική γραμματεία, την Πολιτεία του Πλάτωνα και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη καθώς και τα φιλοσοφικά αξιώματα των Στωικών και του Επίκουρου και τα μεταγενέστερα έργα του Πλούταρχου και του Κικέρωνα, επιχείρησαν να διατυπώσουν μια πολιτική φιλοσοφία που συμβάλλει στην εξέλιξη του ανθρώ που ως πολιτικού και κοινωνικού όντος.

Το 1516 ο Άγγλος φιλόσοφος Thomas More καθιέρωσε για πρώτη φορά τον όρο Ουτοπία, μια εξαιρετική σύνθετη ελληνική λέξη Ου-τόπος. Εξέδωσε το έργο De insula Utopia (δηλαδή περί της Ουτοπίας νήσου). Ο πλήρης τίτλος του είναι επεξηγηματικός: «Ένα αποδοτικό ευχάριστο και έξυπνο έργο για ένα κράτος δημόσιας ευημερίας και για ένα καινούργιο νησί που ονομάζεται Ουτοπία». Περιγράφει ένα ιδεώδες κράτος όπου

την εξουσία έχει ο ορθός λόγος. Ήταν οι απαρχές της ευρω- παϊκής αναγέννησης και ο More, ενώ περιγράφει έναν ιδανικό  τόπο, θέτει τον ορθό λόγο, την επιστημονική αλήθεια, ως τη μορφή εξουσίας που κάνει στην άκρη ιδεοληψίες, μεταφυσικές αναζητήσεις, θρησκευτικά δόγματα, μαγείες, κομπογιαννιτισμούς, που κυριαρχούσαν στη μεσαιωνική εποχή. Ο ουτοπικός σοσιαλισμός είναι το πρώτο ρεύμα του σύγχρονου σοσιαλισμού που αναπτύχθηκε κυρίως στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Οι ιδρυτές του κομίζουν την πεποίθηση ότι ένα σχέδιο για μια ιδεατή μεν αλλά ορθολογική κοινωνία μπορεί να κινητοποιήσει τις κοινωνικές δυνάμεις, και ότι αυτές μπορούν να υιοθετήσουν οικειοθελώς τους στόχους αυτού του σχεδίου αν παρουσιαστεί πειστικά σε οποιαδήποτε ανθρώπινη κοινότητα. Για την πολιτική διάσταση της ουτοπίας γράφτηκαν πολύ σημαντικές σελίδες στα χρόνια που ακολούθησαν.

Εδώ με αρκετή δυσκολία μπορεί κανείς να επιλέξει την αναφορά τριών σημαντικών διανοουμένων:

Αναφέρει ο Ανατόλ Φρανς: «Χωρίς τους ουτοπικούς άλλων καιρών οι άνθρωποι θα εξακολουθούσαν να ζουν σε σπήλαια. Ουτοπικοί χάραξαν τις γραμμές της πρώτης πόλης. Η ουτοπία είναι η βασική αρχή προόδου και η απόπειρα για ένα καλύτερο μέλλον».

Ο Ερνστ Μπλοχ συμπληρώνει, οριοθετώντας την ουτοπία ως δρόμο και όχι ως τέρμα, ως κατεύθυνση και όχι ως ολοκληρωμένο αρχιτεκτονικά σχέδιο ενός κόσμου του απώτερου μέλ λοντος: «Η ουτοπία δεν είναι και δεν πρέπει να είναι ένα είδος ανέφικτης τελειότητας, το απόγειο μιας συμμετρίας που αν εφαρμοστεί θα είναι συνώνυμο του εφιάλτη. Είναι η διηνεκής εκδίπλωση και πραγμάτωση της ουσίας του ανθρώπου, η ανεμπόδιστη εξέλιξη των ικανοτήτων του, η υπέρβαση των συγκεκριμένων κοινωνικών συνθηκών, που αποτελούν τροχοπέδη της εξέλιξης. Είναι το ανέφικτο που τείνει να γίνει εφικτό».

Τέλος ο Όσκαρ Ουάιλντ έρχεται να κορυφώσει την ιδέα και να διατυπώσει τον ιστορικό ορισμό της Ουτοπίας: «Αν ένας χάρτης του κόσμου δεν περιλαμβάνει την Ουτοπία, δεν αξίζει ούτε ένα βλέμμα μας. Γιατί αφήνει απέξω τη μοναδική χώρα στην οποία φθάνει πάντα η ανθρωπότητα. Κι όταν φθάνει εκεί η ανθρωπότητα αγναντεύει πιο πέρα. Και βλέποντας μια χώρα καλύτερη σαλπάρει».

Είναι πρόδηλο ότι η Ουτοπία δεν αποτελεί έναν φανταστικό ή μεταφυσικό κόσμο. Δεν είναι μια ιδεοληψία. Ο έξοχος στοχαστής αναφερόμενος στην ψυχή και την ουσία του σοσιαλισμού χρησιμοποιεί το ρήμα «αγναντεύει». Δεν μιλά για ένα άγνωστο λιμάνι που βρίσκεται σε μια φανταστική χώρα. Η χώρα αυτή αχνοφαίνεται. Δεν μπορείς να δεις το αρχιτεκτονικό της σχέδιο, αλλά αποτελεί πειστικό προορισμό. Επειδή ακριβώς έχει φθάσει η ανθρωπότητα στο επόμενο σκαλί της ιστορίας. Και μετά «σαλπάρει» για το λιμάνι αυτής της νέας χώρας. Πυξίδα πορείας. Κατεύθυνση. Θαλάσσιος δρόμος με φουρτούνες και νηνεμίες αλλά σε σταθερό προορισμό. Θα μπορούσε αυτή η ρήση να είναι ο πιο ακριβής ορισμός της προόδου ως της διηνεκούς προσπάθειας του γένους των ανθρώπων και των κοινοτήτων τους. Πρόοδος σε συνεχή αντιπαράθεση με ό,τι μας καθηλώνει σε ένα μη αξιοβίωτο σήμερα.

Το δρόμο που έρχεται από το μέλλον μόνο μια νέα Ουτοπία μπορεί να τον σηματοδοτήσει. Μια Ουτοπία σύγχρονη, που πατά στέρεα στον Τόπο, είτε αυτός αναφέρεται στην κοινότητα, στη χώρα, στον κόσμο, στηρίζεται και υποστηρίζει τον ορθό λόγο. Δεν φοβάται την πρόοδο, ούτε αμύνεται στα κεκτημένα. Είναι ριζοσπαστική. Τέμνει τα δεδομένα και αναλύει τη δυναμική των εξελίξεων, των αλλαγών και των ανατροπών της εποχής. Μετά δείχνει ως φάρος και πυξίδα την κατεύθυνση. Φάρος και πυξίδα που σε μια νέα ιστορική σύνθεση των δρόμων της Ανατολής και της Δύσης συνδέει την πολιτική του συ γκεκριμένου και την επίλυση των προβλημάτων με την επίτευξη σχεδιασμένων στόχων, τους οποίους οριοθετεί στον συγκεκριμένο ιστορικό χρόνο. Ούτως ώστε ο Τόπος να πάρει νέα μορφή στον ορατό ορίζοντα. Αυτή η νέα μορφή απαιτεί πάνω απ’όλα μια πραγματική υπέρβαση, η οποία να προκύπτει από συνειδητοποιημένη και συλλογική δράση της κοινωνίας. Εδώ βρίσκεται η ουσιαστική σχέση της ουτοπίας με τη δημοκρατία. Δεν σημαίνει με κανένα τρόπο ότι φθάνοντας «στη νέα χώρα» η σύγχρονη και ριζοσπαστική Ουτοπία διασφαλίζει την επίτευξη του συνόλου των στόχων και των επιδιώξεών της. Δίνει όμως τεράστιο κίνητρο να κινητοποιηθούν οι προοδευτικές κοι νωνικές δυνάμεις πάνω στα αιτήματα των καιρών και να υπηρετήσουν τους νέους συλλογικούς σκοπούς. Αυτούς που σήμερα έχει επείγουσα ανάγκη η πολιτική για να βρει ξανά το οξυγόνο της και να αντιμετωπίσει τις απίστευτες προκλήσεις που έρχονται μαζί με τη βουή των επερχόμενων γεγονότων.

Ο  ΝΕΟΣ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ

Το κρίσιμο ερώτημα είναι πώς το υπάρχον σήμερα ΠΑΣΟΚ των εκατοντάδων χιλιάδων μελών και φίλων, με τις συγκεκριμένες πρακτικές, δομές και διαδικασίες μπορεί κυριολεκτικά να αναγεννηθεί. Πώς να ανατραπεί η σχέση της υπάρχουσας κοινωνικής βάσης με τις απισχνασμένες λειτουργίες και τις παγιωμένες πρακτικές, οι οποίες, αντί να ενισχύσουν την επιστροφή του σ’ αυτήν, διευρύνουν την απόσταση.

Σε όλη τη διάρκεια της κρίσης, που ουσιαστικά αποτυπώθηκε στην υποταγή της κινηματικής διάστασης και δυναμικής στις δομές και τις πρακτικές της κυβερνητικής εξουσίας, είναι αλήθεια ότι το Κόμμα αναζητούσε μια υπέρβαση. Αναζητούσε περιοδικά τρόπους και πολιτικές ανασυγκρότησης, ανασύστασης, επανίδρυσης, επιλέγοντας κάθε φορά τη λέξη που θα περιέγραφε την υπέρβαση. Μια υπέρβαση μέσω της οποίας θα καθιστούσε δυνατή την ανάκτηση της κινηματικής δυναμικής και της ιδεολογικής ηγεμονίας.

Το ΠΑΣΟΚ Meta δεν έχει καμία τύχη να εκφράσει αυθεντικά τις νέες ανάγκες αν δεν ανατραπούν ριζικά οι όροι που το κράτησαν για πολλά χρόνια μακριά από τη ζώσα πολιτική.

Πρέπει να θέσει οριστικό τέλος στη χειραγώγηση των θεσμών και του κράτους από το Κόμμα. Η αλλαγή ξεκινά από την πλήρη αποκρατικοποίηση του Κόμματος και τον απόλυτο σεβασμό στην αυτονομία των συνταγματικά κατοχυρωμένων εξουσιών και των κάθε μορφής αντιπροσωπευτικών θεσμών που συγκροτούν την αποκεντρωμένη, σύγχρονη και δημοκρατική πολιτεία. Προέχει των πάντων ο προσανατολισμός στην Κοινωνία και τις ανάγκες της, στην ισχυροποίηση της Δημοκρατίας και των θεσμών της, στην αναζωογόνηση της Πολιτικής. Πρέπει να θέσει οριστικό τέλος στο «κόμμα μαζών», της δι’ αντιπροσώπου εκπροσώπησης. Είναι ένας στόχος που προϋποθέτει την οριστική εγκατάλειψη παραδοσιακών «αριστερών» εννοιών και πρακτικών. Τις πρακτικές της καθοδήγησης, της από καθέδρας διδασκαλίας. Τις λογικές του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, της παρεοκρατίας, της «μονολιθικής γραμμής». Σήμερα, που η ψηφιακή κοινωνία μηδενίζει τις αποστάσεις και τους χρόνους επικοινωνίας, μεταφέρει με καταιγιστικούς ρυθμούς την πληροφορία και τη γνώση, είναι αδιανόητο να υπάρχουν στεγανά σε οποιοδήποτε επίπεδο πολιτικής οργάνωσης. Πρέπει να θέσει οριστικό τέλος σε κάθε είδους «ηγεμονισμό» στην πολιτική του δράση. Οφείλει να αντιπαρατεθεί στον ηγεμονισμό του Κόμματος που κατέχει την αλήθεια, που εξορκίζει κάθε αντίπαλη ιδεολογία και τάση, που τροφοδοτεί την πόλωση και την αναίτια σύγκρουση. Μένοντας συνεπές στις αρχές και τους στόχους του, διαλέγεται σε κάθε κατεύθυνση, αναθεωρεί λαθεμένες επιλογές του, προσαρμόζεται συνεχώς στα νέα δεδομένα που αλλάζουν ραγδαία. Δεν φοβάται τη σύνθεση, τη σύγκλιση με ομοειδείς ή παρεμφερείς δυνάμεις, τη συνεργασία χωρίς παρωπίδες για το εθνικό και κοινωνικό συμφέρον. Συμπολιτεύεται δημιουργικά και αντιπολιτεύεται δομικά και επί του συγκεκριμένου.

Πρέπει να θέσει οριστικό τέλος σε κάθε είδους «αρχηγισμό» στην εσωτερική του συγκρότηση και λειτουργία. Έχει ανοιχτό μέτωπο με τη λογική των «αξιωματούχων», που μονοπωλούν τους εσωκομματικούς συσχετισμούς και αναπαράγουν τα κομματικά χαρακώματα. Έχει ανοιχτό μέτωπο με τη λογική της

«νομενκλατούρας», που αναπαράγει σε κάθε επίπεδο τον εαυτό της υψώνοντας φράχτες στην επικοινωνία. Έχει ανοιχτό μέτωπο με τους «λομπίστες» της πολιτικής, που στο όνομα της προσωπικής τους επιδίωξης, θεμιτής ή αθέμιτης, υποτάσσουν κάθε συλλογική ανάγκη. Ένα ρωμαλέο ρεύμα ανανέωσης και επανεκκίνησης θα ανατρέψει τις πελατειακές λογικές, τις συναλλακτικές πρακτικές, τις αδιαφανείς συνομολογήσεις.

Την άρση της αντίφασης ανάμεσα στο ΠΑΣΟΚ των παγιωμένων σχέσεων και συσχετισμών και στο ΠΑΣΟΚ της Ανοιχτής Πολιτικής Κοινότητας πρέπει να απεικονίσει ένας κυριολεκτικά νέος καταστατικός χάρτης.

Αυτό το πραγματικά νέο ΠΑΣΟΚ επιστρέφει στη λαϊκή του βάση. Στη δεξαμενή των πολιτών που ουδέποτε πίστεψαν ότι αποτελεί παρακολούθημα και όχι τον οδηγό στην πολιτική και το πολιτικό σύστημα. Επιστρέφει σε συνθήκες πολιτικής αυτονομίας και ενότητας, εσωκομματικής δημοκρατίας και νέας συλλογικότητας. Με τον ενεργό πολίτη συμμέτοχο, το μέλος του Κινήματος αυτεξούσιο, την οργανωμένη βάση του χειραφετημένη, την ηγεσία του συλλογική και θεσμική. Ανοιχτό στα ρεύματα και τις αναζητήσεις της σύγχρονης προοδευτικής σκέψης. Ένα ΠΑΣΟΚ εξελιγμένο επικοινωνιακό θεσμό, ψηφιακό Κόμμα.

Αυτό το ΠΑΣΟΚ, το ΠΑΣΟΚ Meta, επανασυνδέεται με τη φιλελεύθερη, δημοκρατική και προοδευτική παράταξη της οποίας αποτελεί τον φυσικό κληρονόμο. Εξοπλισμένο με το σύνολο των δυνατοτήτων που προσφέρει η νέα εποχή και αποκαθαρμένο από ό,τι το κράτησε καθηλωμένο μέχρι τώρα, έχει κλείσει τους λογαριασμούς του με την ιστορική του διαδρομή και ανοίγει τους λογαριασμούς με τη νέα εποχή. Επιστρέφει από το Μέλλον ζωντανό, ανανεωμένο, ελπιδοφόρο να υπηρετήσει εκ νέου το λαό και την πατρίδα.

ΤΙ ΜΑΣ ΕΠΙΦΥΛΑΣΣΕΙ Η  ΕΠΟΧΗ META;

Υπάρχει η θετική εκδοχή. Μια κοινή γλώσσα επικοινωνίας δια- μορφώνεται και διαχέεται παντού. Κοινές παραστάσεις και βιώματα που δημιουργεί η χρήση κοινών αγαθών και μέσων ήδη σε μεγάλη έκταση επικρατούν. Η εξέλιξη αυτή διαμορφώνει εν δυνάμει σύστημα κοινών αξιών και υπαγορεύει κοινούς τρόπους ζωής. Σε ένα κόσμο συμβίωσης και ειρηνικής συνύπαρξης η εξέλιξη αυτή μπορεί να δημιουργήσει αναγεννητικές τάσεις και να επικρατήσει ο ορθός λόγος. Φαίνεται αμυδρά ότι επί θύραις βρίσκεται σ’ αυτή την περίπτωση ο πρώτος παγκόσμιος πολιτισμός στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Μπορεί ο σύγχρονος πολιτισμός στον αιώνα της επικοινωνίας να προσφέρει απλόχερα κάθε στιγμή πληροφορίες, γνώσεις, γεγονότα που φέρνουν σε άμεση επαφή τον πολίτη με ό,τι συμβαίνει, οπουδήποτε συμβαίνει σε χρόνο σχεδόν μηδενικό. Να μεταβάλλει ριζικά το περιβάλλον μέσα στο οποίο διαμορφώνεται ο χαρακτήρας και η προσωπικότητα. Να ανατρέπει εκκωφαντικά σχέσεις, συλλογικότητες και ασχολίες. Να βαθαίνει το χάσμα των γενιών, που με διαφορετικές ταχύτητες προσεγγίζουν τις καθημερινές ανατροπές, να διαφοροποιεί τη σκέψη και το λόγο τους. Δημιουργεί, όμως, αναμφισβήτητα τις προϋποθέσεις του ενημερωμένου άρα και τη δυνατότητα του αυτε νεργού πολίτη. Ισχυροποιεί την κοινωνία.

Υπάρχει, βεβαίως, και η άλλη όψη του νομίσματος, η αρνητική εκδοχή. Το μέσο τελικά επιβάλλεται. Η εικόνα υποκαθιστά την αφήγηση. Το φαντασιακό εκτοπίζεται από το ζωντανό, το υπαρκτό γεγονός και τον τρόπο που το οικειοποιείται ο χρήστης. Οι παραδοσιακοί θεσμοί διάδοσης της γνώσης είναι αδύνατο να παρακολουθήσουν την εξέλιξη και τις ταχύτητες που επιβάλλει. Οι λέξεις περιορίζονται στις πιο χρηστικές και τα λεξικά συρρικνώνονται δραματικά. Η γλώσσα φτωχαίνει και τυποποιείται. Ο πολιτισμός τείνει να γίνει «μονοσύλλαβος». Ο νέος άνθρωπος γίνεται πρακτικός, ομιλεί και επικοινωνεί

μόνο και αποκλειστικά με τη «νέα κοινή καθομιλουμένη», μια κοινή σε όλες τις γλώσσες γλώσσα.

Στο πλαίσιο αυτής της εκδοχής πολλοί φιλόσοφοι, ιστορικοί, πολιτικοί, κοινωνιολόγοι ανακαλούν με τρόμο στη μνήμη το προφητικό 1984, που περιγράφει τον κόσμο του Όργουελ, ή τον Μονοδιάστατο Άνθρωπο του Μαρκούζε. Ο Όργουελ προφητεύει την τελική κατάληξη του τεχνικού πολιτισμού σε έναν κόσμο όπου η μνήμη καταστρέφεται ολοσχερώς από το παντοδύναμο κράτος του «Μεγάλου Αδελφού». Το αποτέλεσμα είναι να υποτάσσεται η ανθρώπινη φύση και να εξαφανίζεται ο πλούτος αιώνων προόδου και εξέλιξης. Ο Μαρκούζε αναφέρεται στη μονοδιάστατη κοινωνία, που αποτελεί την κατάληξη της κοινωνίας της αφθονίας και της τεχνολογικής εξέλιξης. Είναι αυτή η εξέλιξη που χειραγωγεί τις ανάγκες του και μετατρέπει τον άνθρωπο σε απλό γρανάζι ενός δεσποτικού συστήματος.

Το 1984 ήλθε και παρήλθε εδώ και τέσσερις δεκαετίες. Το e-book δεν κατάργησε το σχολείο. Η τηλεόραση δεν κατάργησε τον έντυπο λόγο. Το σίριαλ ή η τηλεοπτική ταινία δεν κατάργησαν τον κινηματογράφο και το θέατρο. Η ατομική διασκέδαση δεν κατάργησε τη συλλογική ψυχαγωγία. Οι νέες τεχνικές παραγωγής των αγαθών δεν κατάργησαν το γευστικό τους πλούτο και τον υγιεινό χαρακτήρα τους. Η αισθητική που μαζικοποιεί τα καλλιτεχνικά πρότυπα και τις τεχνικές δημιουργίας τους δεν κατάργησαν την αισθητική αξία ενός σύγχρονου ή παλιότερου καλλιτεχνικού έργου.

Η μετα-μοντέρνα εκδοχή ισχυρίζεται ότι προέχει η καταστροφή του παλιού και η πλήρης οικειοποίηση και ενσωμάτωση του καινούργιου. Η παραδοσιακή εκδοχή επιμένει να είναι προσηλωμένη σε μια αδιέξοδη επιστροφή στις ρίζες. Αντιστέκεται πεισματικά σε κάθε εξέλιξη. Η πρώτη καταστρέφει τη μνήμη και οδηγεί σε έναν κόσμο καταθλιπτικής ομοιομορφίας. Η δεύτερη αναπολεί τις καλές μέρες του παρελθόντος που όμως έχουν περάσει ανεπιστρεπτί. Και οι δύο εκδοχές είναι, από διαμετρικά αντίθετες κατευθύνσεις προερχόμενες, βαθύτατα συντηρητικές.

Πάντα υπάρχει ο δρόμος μιας δημιουργικής σύνθεσης που οδηγεί μπροστά, ανάμεσα στην άκριτη αποδοχή και οικειοποίηση οποιουδήποτε καινούργιου και στην καθολική άρνησή του. Μια σύνθεση που έχει ξανά μέτρο τον άνθρωπο. Διατηρεί και ανανεώνει την ποικιλία στις αξίες του. Διασφαλίζει την αρμονία με τη φύση και το περιβάλλον του. Εμπλουτίζει τη ζωή και την καλημέρα του. Είναι ο δρόμος της προόδου ώστε η εποχή Meta να εξελιχθεί από έναν κόσμο αποκάλυψης και αβεβαιότητας σε εποχή νέας αναγέννησης και ουμανισμού.

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Η  ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ

Προβάλλοντας στο πεδίο της πολιτικής τη νέα ιστορική σύνθεση είναι προφανές ότι η επιστροφή της στο προσκήνιο, ως η μοναδική δύναμη που μπορεί να αλλάξει τα πράγματα, προϋποθέτει τη μετακίνηση των γραμμών από τον «μοναχικό ιδιώτη» στον «αυτεξούσιο πολίτη». Από αυτόν που δέχεται μοιρολατρικά την εξέλιξη και υποτάσσεται σ’ αυτή, σ’ αυτόν που παίρνει τη ζωή του στα χέρια του. Εξίσου προφανές είναι ότι στη διαδοχή των ιστορικών κύκλων κάθε νέος δρόμος προς τα εμπρός είναι συνυφασμένος με τις νεότερες γενιές. Είναι η δημιουργός δύναμη, οι κτήτορες κάθε νέας εποχής. Αν ο κανόνας ισχύει διαχρονικά, στη σημερινή κοσμογονική αλλαγή αποτυπώνει μια αξεδιάλυτη σχέση, καταντά υπαρξιακή ανάγκη. Ένα παιδί που γεννιέται σήμερα «δεν μετράει τ’ άστρα». Είναι καθηλωμένο στην οθόνη του κινητού, του υπολογιστή, της τηλεόρασης και διδάσκεται το νέο πολιτισμό «άνευ διδασκάλου» και με μετάφραση από άπειρους δρόμους επικοινωνίας. Αυτό συμβαίνει πολύ πριν διδαχθεί από το σπίτι ή το σχολείο την αγωγή του. Αφομοιώνει σχεδόν μηχανικά τα επιτεύγματα της γνωσιοκρατικής κοινωνίας. Το μέσο παρεμβαίνει καταλυτικά στη ζωή του, στη σχέση του με το ανθρώπινο και φυσικό περιβάλλον. Δημιουργεί το προστατευτικό του πλαίσιο. Διαμορφώνει την κοινωνικότητά του. Γεμίζει τον ελεύθερο χρόνο του. Μεγαλώνοντας και σπουδάζοντας κατέχει τεράστιες ποσότητες γνώσης και πληροφορίας σε χρόνο που υπό διαφορετικές συνθήκες θα χρειαζόταν πολύχρονη εκπαίδευση. Αυτή η συσσώρευση γνώσεων του δίνει τη δυνατότητα να χαράξει τη δική του πορεία ως πολίτης του κόσμου. Να παρέμβει και να δημιουργήσει τις εξελίξεις. Να αναχθεί σε πρωταγωνιστή.

Από την άλλη μεριά, όμως, αλλάζει ο τρόπος που ζει, που ψυχαγωγείται, που μαθαίνει, που εργάζεται, που επικοινωνεί διά ζώσης με τους άλλους. Η ταύτισή του με το μέσο, το οποίο γίνεται ο κύριος συνομιλητής της καθημερινότητάς του, υποκαθιστά σε μεγάλο βαθμό κοινωνικές λειτουργίες και σχέσεις, που σε προηγούμενες εποχές διαμόρφωναν το χαρακτήρα και την προσωπικότητά του. Η γειτονιά, η παρέα, ο άφθονος ελεύθερος χρόνος, η συλλογική ζωή, η κοινωνική σχέση περιορίζονται δραστικά. Δεν του αφήνει πολλά περιθώρια να αναπτύξει τη συναισθηματική του νοημοσύνη, την κριτική του σκέψη, τις αλληλέγγυες συμπεριφορές του. Ο δρόμος του γίνεται περισσότερο ατομικός, είναι δρόμος κυρίως προσωπικής επιδίωξης και ανέλιξης. Είναι φυσικό να προσλαμβάνει την πολιτική μέσα από τη δική του οπτική και με γνώμονα την αντιμετώπιση των δικών του προβλημάτων.

Τα προβλήματα αυτά ξεκινούν από τη γενικευμένη ανασφάλεια του «τι τέξεται η επιούσα» και την αδυναμία της κατεστημένης πολιτικής να αρθρώσει ένα λόγο στοιχειωδώς αξιόπιστο για την επίλυσή τους. Πώς να σχεδιάσει κανείς πολιτικές για έ- να παιδί που γεννιέται σήμερα, το 2050 θα είναι μικρότερο από τριάντα χρονών και με βάση το προσδόκιμο ζωής είναι πολύ πιθανό να προλάβει τη στροφή του 22ου αιώνα; Πώς μπορούν οι νέοι άνθρωποι να εμπιστευτούν κυβερνήσεις που εκλέγονται για τέσσερα ή και λιγότερα χρόνια και εξαντλούνται σε αποσπασματικές ή επιδοματικές παρεμβάσεις ερήμην των ιδίων, που τους αναγκάζει να κλείνονται στο ατομικό τους καταφύγιο; Όταν, μάλιστα, την ίδια στιγμή οι διαγενεακές αντιθέσεις, που έχουν σχέση με τα κατοχυρωμένα δικαιώματα των μεγαλύτερων ηλικιών, έρχονται σε ευθεία αντιπαράθεση με τον κόσμο της αβεβαιότητας και της ανασφάλειας που βιώνουν. Είναι πολύ φυσικό να μη θέλγονται από μια πολιτική που ουσιαστικά δεν αγγίζει την ουσία των αναγκών τους. Είναι εύκολη η κατηγορία που συχνά απευθύνεται στη νέα γενιά ότι είναι α- πολιτική, περιφρονεί τα κόμματα, προσλαμβάνει την πολιτική μόνο ως επαγγελματική και ατομική επιδίωξη. Όμως, κάθε πολιτικό σχέδιο χωρίς αυτή τη γενιά και την ουσιαστική συμμετοχή της καταντά λευκός χάρτης, έχει κοντά πόδια.

Το χρέος της προοδευτικής πολιτικής σήμερα είναι να αξιοποιήσει τις τεράστιες δυνάμεις που απελευθερώνει η εποχή Meta και να τις θέσει στην υπηρεσία μιας αξιοβίωτης κοινωνίας. Να μετασχηματίσει την ατομοκρατική κοινωνία της γνώσης σε συλλογική επιδίωξη της ευημερίας. Κυρίως, να μετασχηματίσει την πυρηνική δύναμη που συνιστά η νέα γενιά σε συλλογική δράση. Να γεφυρώσει το χάσμα των γενιών που διευρύνεται συνεχώς, ανταποκρινόμενη στην ανάγκη να αναδιατάξει τους παραδοσιακούς στόχους της και να ιεραρχήσει αλλιώς τις ανάγκες. Να πάψει να βολεύεται στην εύκολη και ανέξοδη σύγκριση των δημοκρατικών και αντιπροσωπευτικών καθεστώτων με τα αυταρχικά και ολοκληρωτικά. Να πείσει ότι μπορεί με τις αξίες της δημοκρατίας να τιθασεύσει τις ανεξέλεγκτες δυνάμεις που στο όνομα μιας επίπλαστης ατομικής ελευθερίας συσσωρεύουν αμύθητο πλούτο, μονοπωλούν τις αποφάσεις, καθοδηγούν τις εξελίξεις και υποτάσσουν κράτη και κοινωνίες. Να διατυπώσει με σαφήνεια τους όρους και τις προϋποθέσεις που οδηγούν στη σύγχρονη ουτοπία της και να μετατρέψει τις μονήρεις διαδρομές σε κοινές πορείες. Πορείες όχι απρόσωπων δυνάμεων που κανοναρχούνται από καθέδρας και υποτάσσονται σε ντιρεκτίβες αλλά κοινές διαδρομές ενσυνείδητων και ενεργών πολιτών.

Για να γίνει πράξη το χρέος αυτό απαιτείται μια ειρηνική επανάσταση στις μορφές, στο περιεχόμενο και στις λειτουργίες της κοινωνικής οργάνωσης. Στους διαχρονικούς και σήμερα εξαιρετικά επίκαιρους θεσμούς που κοινωνικοποιούν τη γνώση. Σ’ αυτούς που αντιμετωπίζουν τις κάθε λογής επισφάλειες στην καθημερινή ζωή, ιδιαίτερα των νεών ανθρώπων. Σε αυτούς που διαμορφώνουν τις νέες συλλογικότητες και προάγουν τους κοινούς στόχους. Για άλλη μια φορά στην ιστορική διαδρομή της χώρας η λειτουργία των θεσμών που με τόσο κόπο κατοχύρωσε η Μεταπολίτευση απαιτεί μια θεσμική ανασύνταξη και προσαρμογή.

Μια διαχρονική άποψη, που δεν χωρεί αμφισβήτηση και αφορά τη λειτουργία ενός προοδευτικού κόμματος, θεωρεί ότι στο εσωτερικό του πρέπει να αντανακλώνται οι αξίες, οι πρακτικές και οι κατευθύνσεις της κοινωνίας στην οποία πρεσβεύει. Όχι βέβαια στη λογική ότι μπορεί να αποτελέσει μια όαση στην έρημο ή ένα καταφύγιο στη ζούγκλα, αλλά ως τόπος συγκροτούμενης συλλογικής συνείδησης. Στη θεωρία και την πρακτική του προοδευτικού πολιτικού κόμματος η ειρηνική επανάσταση αποκτά ιδιαίτερη αξία και καθίσταται απόλυτη προτεραιότητα. Αποδεχόμενο τις κατακτήσεις της εποχής, επιμένοντας στην ανοιχτή και φιλελεύθερη κοινωνία, δίνοντας νέα πνοή στη δημοκρατία και τους θεσμούς της, έχει χρέος να ενώσει τα κομμάτια της καπιταλιστικής εξειδίκευσης και του τεχνοκρατικού καταμερισμού στην προοπτική της σύγχρονης ουτοπίας του. Να εμφανίσει ένα αφήγημα για τον τόπο, το έθνος, την Ευρώπη, τον κόσμο. Να προτάξει στην πρώτη γραμμή τις δυνάμεις της νέας γενιάς, τους κτήτορες της εποχής Meta και να ενώσει στους κόλπους του όλες τις κοινωνικές δυνάμεις που πείθονται για το νέο εγχείρημα.

Όσο για τα υλικά που θα συγκροτήσουν τη σύγχρονη ουτοπία έχουν παλιά ονόματα που παραμένουν αναλλοίωτα στο χρόνο, αλλά στην εποχή Meta αποκτούν εντελώς νέο περιεχόμενο: Πατριωτισμός, Δημοκρατία, Σοσιαλισμός.